۱۲ روز از آغاز روند اعتراضی به مرگ مهسا امینی می‌گذرد و ۱۲ روز است در کنار التهاب‌ها، بسیاری از کسب‌وکارهای خرد آنلاین در بحبوحه بی‌اینترنتی سرگردان‌اند. آنهایی که از قدرت و نفوذ برخوردارند، آب از آب برایشان تکان نخورده و آنهایی که در کنار صفحه اینستاگرام‌شان سایت و اپلیکیشن داشتند، کم‌و‌بیش به کار خود ادامه می‌دهند؛ اما بازندگان اصلی، کسب‌وکارهای خردی هستند که بستر فعالیت‌شان محدود به اینستاگرام بوده و حالا با فیلترشدن آن و در بی‌اینترنتی تنها راه ارتباطی خود با مشتری‌ها را از دست داده‌اند. در این گزارش سراغ این کسبوکارها رفتیم تا از وضع‌و‌حال آنها بدانیم و اینکه سرنوشت‌شان چه خواهد شد؛ کسب‌وکارهایی که پیش‌تر به دلیل نوسانات سرعت اینترنت، فروششان کاهش پیدا کرده بود و امروز هم به حالت تعطیلی درآمده‌اند.
تابلوی «تعطیل تا اطلاع ثانوی» بر سردر کسب‌وکارهای خرد اینستاگرامی
مریم به همراه دوستانش یک صفحه فروش لباس در اینستاگرام دارند که کار دوخت‌و‌دوز و بافندگی محصولاتشان را جمعی از زنان سرپرست خانوار انجام می‌دهند. سه سالی است که کار خود را آغاز کرده و توانسته‌اند کارگاهی راه‌اندازی کنند. به‌واسطه فعالیت سه‌ساله خود و محصولاتشان در اینستاگرام تاحدی شناخته‌شده هستند و منبع درآمدشان از همین صفحه اینستاگرام است. مریم در گفتوگو با «راه پرداخت» درباره وضعیت این روزهای صفحه خود بیشتر از اینکه نگران باشد، دچار گنگی و سردرگمی است. او می‌گوید: «این روزها وضعیت جامعه ملتهب است و ما هم در کنار نگرانی‌های کلی در وضعیت ابهام‌آلودی نسبت به آینده کسب‌وکارمان به سر می‌بریم؛ نمی‌دانیم قرار است چه شود و می‌توانیم ادامه دهیم یا نه و چه راه‌هایی پیش‌رویمان است.»
او درباره تغییر گردش مالی کسب‌وکارشان در میزان فروش عنوان می‌کند: «همکاران ما که سایت و اپلیکیشن داشتند، توانستند تا حدی به‌واسطه پلتفرم‌های جانبی به فعالیت اقتصادی خود ادامه دهند، اما ما تنها بستر اقتصادی‌مان اینستاگرام بود و روی همین پلتفرم تمرکز داشتیم. هرچند وضعیت کلی جامعه هم در بی‌انگیزگی مردم برای خرید تأثیر داشته، اما به‌وضوح با کاهش شدید سفارش روبه‌رو شدیم؛ طوری که اکنون ۲۰ درصد از فروش قبلی خودمان را حفظ کرده‌ایم و در مقابل طی دو هفته اخیر ۸۰ درصد حجم ثبت سفارش‌هایمان را از دست داده‌ایم. در صورتی که در دوره حراج سالانه بودیم و سال گذشته در همین بازه زمانی حدود ۳۰ درصد افزایش ثبت سفارش داشتیم.»
این تجربه را صفحه‌های کسب‌وکارهای دیگری جز پوشاک هم داشتند. محمد به‌عنوان نماینده فروش یک صفحه لوازم آشپزخانه در مورد تجربه خود طی روزهای اخیر می‌گوید: «یکی از دلایلی که ما تصمیم گرفتیم فعالیت اقتصادی در اینستاگرام داشته باشیم، هزینه اندک راه‌اندازی بود. در گروه ما همه زیر ۳۰ سال سن داریم و از قبل سرمایه‌ای برای راه‌اندازی مغازه و حتی راه‌اندازی سایت و نگهداری آن نداشتیم؛ به همین دلیل حدود چهار سال است در اینستاگرام فعالیت می‌کنیم. طی این مدت، زمان‌های زیادی بوده که فروش ما کاهش پیدا کند؛ بخصوص در دوره کرونا تمایل مردم به خرید لوازم خانه و آشپزخانه کم شده بود. ولی در یک بازه زمانی کوتاه دوباره رغبت و قدرت خرید تا حدی بازگشت. ما تازه از بحران کرونا عبور کرده بودیم که دوباره در روزهای اخیر وارد بحران جدید یعنی بی‌اینترنتی و فیلتر اینستاگرام شدیم.»
او ادامه می‌دهد: «بررسی فاکتورهای سفارش ما نشان می‌دهد طی هفته آخر شهریورماه، ۴۰ درصد از فروش خود را از دست داده‌ایم و از اول مهرماه به طور میانگین ۸۰ درصد از حجم فاکتورهای ما کاهش پیدا کرده است. البته روزهایی هم در این میان بوده که حتی یک کالا هم ثبت سفارش نکردیم. این برای ما که هیچ پشتوانه قبلی نداریم یک فاجعه است. اما مهمتر اینکه نمی‌دانیم در ادامه چه اتفاقی قرار است بیفتد. آیا می‌توانیم در اینستاگرام همچنان فعالیت اقتصادی داشته باشیم یا باید به پلتفرم دیگری که هنوز مشخص نیست، کوچ کنیم و از این مهمتر آیا مشتری‌ها و کاربران هم همراه ما کوچ خواهند کرد؟ این یک خطر بزرگ برای ما در ادامه فعالیت‌مان است.»
این نکته که محمد در بین صحبت‌هایش اشاره می‌کند؛ یعنی جذب مشتری به‌واسطه فعالیت در اینستاگرام، در برخی آمارها هم دیده می‌شود. طبق آخرین گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در مورد وضعیت تجارت الکترونیکی ۸۴ درصد کسبوکارها از اینستاگرام برای تبلیغ و فروش استفاده می‌کنند. این آمار نشان می‌دهد نه‌تنها کسب‌وکارهای محدود به اینستاگرام، بلکه کسب‌وکارهایی که فروششان خارج از پلتفرم اینستاگرام است، برای تبلیغ و بازاریابی به این شبکه اجتماعی وابسته هستند.
آمارهای متفاوت در مورد تعداد کسب‌وکارهای فعال در اینستاگرام
در مورد اینکه چه تعداد کسب‌وکار فعال در اینستاگرام وجود دارد، آمارها متفاوت است. مرکز آمار امسال در گزارشی به‌روزشده اعلام کرده ۶۵ درصد افراد بالای ۱۵ سال ایرانی عضو شبکه‌های اجتماعی هستند و ۲۰ درصد آنها از طریق شبکه‌های مجازی کسب درآمد می‌کنند. اگر این نرخ را از جمعیت کشور معادل بگیریم، به استناد این آمار، درآمد و اشتغال ۱۱ میلیون نفر از طریق شبکه‌های اجتماعی اعم از اینستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ است.
تکراسا در گزارشی تعداد فروشگاههای اینستاگرامی ایران را در سال ۱۴۰۰ معادل ۴۱۵ هزار فروشگاه محاسبه کرده است. آمار پادرو هم به همین آمار نزدیک است و در گزارش سالانه خود آورده که حدود ۷۵۰ هزار فروشنده ایرانی در اینستاگرام وجود دارند که ۴۶ درصد آنها فعال هستند. اندازه این بازار در ایران طبق گزارش پادرو حدود ۱/۴ میلیارد دلار تخمین زده شده است.
موسسه پژوهشی بتا به لحاظ حجمی در مقایسه با سایر مراکز تحقیقی و آماری داخلی بیشترین برآورد را دارد. این موسسه تعداد کسب‌وکارهای اینستاگرام در ایران را یک میلیون و ۷۰۰ هزار کسب‌وکار تخمین زده و گفته درآمد ۹ میلیون نفر به‌صورت مستقیم به اینستاگرام وابسته است.
در مقابل در گزارش جهانی دیتاپورتال تعداد کسب‌وکارهای فعال در اینستاگرام ایران کمتر تخمین زده شده و گزارش شده که کاربران ساکن ایران در اینستاگرام ۴۸ میلیون کاربر هستند و از بین آنها یک میلیون کاربر از طریق این پلتفرم کسب درآمد می‌کنند.
همین آمار متفاوت نشان می‌دهد به لحاظ کمی هیچ استناد دقیقی نمی‌توان داشت از اینکه قطعی اینترنت یا فیلتر اینستاگرام چه تعداد کسب‌وکار را تحت تأثیر قرار می‌دهد یا حتی نابود می‌کند. اما می‌توان گفت تصمیم‌های سیاسی فعلی کسب‌وکارهای آنلاین خرد را بیش از کسب‌وکارهای آنلاین عمده و کلان تحت تأثیر قرار خواهد داد.
همچنان که حتی به نظر میرسد در شرایط فعلی در میان کسب‌وکارهای آنلاین خرد، کسانی که در کنار پلتفرم در اپلیکیشن‌های دیگر از قبل فعال بوده یا سایت داشتند، هرچند تحت تأثیر قرار گرفتند ولی آسیب کمتری دیدند.
نازنین، مدیر فروش یک کسب‌وکار فعال در حوزه لوازم بهداشتی و آرایشی می‌گوید: «این روزها برای ما هم به لحاظ اجتماعی و هم اقتصادی بسیار تلخ بود، ضمن اینکه آینده را برای ما خیلی مبهم کرده است. ثبت سفارش ما در اینستاگرام حدود ۹۰ درصد کاهش داشت و در سایت هم تعداد فاکتورهای ما به طور میانگین بین ۴۰ تا ۶۰ درصد طی روزهای مختلف کاهش داشته و در نوسان بود. البته هنوز نمی‌دانیم چه حد از این کاهش به دلیل بی‌انگیزگی مردم به خرید طی روزهای اخیر بوده و چه میزان به قطعی اینترنت مربوط است.»
مجموع این شواهد و آمارها نشان می‌دهد کسب وکارهای آنلاین برای فروش خود؛ چه به صورت مستقیم و چه غیرمستقیم و در زمینه تبلیغات به شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص اینستاگرام بسیار وابسته هستند و هر تصمیم کوچک یا بزرگی وضعیت آنها را دچار نوسان می‌کند. همچنان که گزارش پادرو نشان می‌دهد، با کندی اینترنت و او‌‌‌‌ج‌‌‌‌گیری اختلال در دسترسی به اینستاگرام از مردادماه تا پایان شهریورماه امسال، میزان بازدید از فروشگاههای ذیل پادرو در مقایسه با تیرماه، حدود ۳۵درصد کاهش داشته است.
البته در این میان کسب‌وکارهای آنلاین عمده و کلان به‌واسطه داشتن سوپراپلیکیشن‌ها، قدرت خود در رفع نیاز آنی کاربران و همچنین قدرت آنها در چانه‌زنی با تصمیم‌گیران، از این دایره محدودیت کمی دور مانده اما تبدیل به سوژه‌ای برای پاسخگویی به افکار عمومی شده است؛ بنابراین حتی کسب‌وکارهای آنلاین بزرگ که به نظر میرسد طی این روزها حتی با فروش بیشتر مواجه شده‌اند، در چشم‌اندازی میان‌مدت درگیر بحران جلب اعتماد دوباره کاربران خود شوند.
اما شاید بتوان گفت کسب‌وکارهای آنلاین خرد بازندگان اصلی شرایط امروز هستند؛ کسانی که به دلیل شرایط نامطلوب اقتصادی برای کسب درآمد به شبکه‌های اجتماعی و به‌ویژه اینستاگرام پناه آورده بودند و حالا حتی در میان تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها دیده نمی‌شوند و در معادلات جایی ندارند.
راه پرداخت – رسانه فناوری‌های مالی ایران
نظرات کاربران